ธรรมที่เกื้อกูลการทำงานและการทำความดีทุกอย่าง

พระสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงสอนว่าในโลกของเรานี้ มีสภาวะของธรรมและอธรรม ซึ่งสองสภาวะนี้ให้ผลที่ต่างกัน

ธรรมย่อมอำนวยผลในทางที่ดี ทางที่เจริญ หรือทางที่ก้าวหน้า ธรรมย่อมรักษาผู้ปฏิบัติ ผู้ปฏิบัติย่อมมีความร่มเย็นเป็นสุข ดังนั้นธรรมจึงเป็นเครื่องส่งเสริมการพัฒนาชีวิตคน สังคม และประเทศชาติ ขณะที่อธรรมย่อมอำนวยผลในทางที่ชั่วหรือทางที่ไม่เจริญ

คำว่า "ธรรม" หมายถึงความถูกต้อง ความดีงาม หรือความเจริญ เป็นสิ่งที่เราควรปฏิบัติ ซึ่งมีอยู่ในธรรมชาติ เพื่อทำให้กาย วาจา และใจของมนุษย์ สะอาดและงดงาม เช่น ทำให้เกิดความเรียบร้อย ความเข้มแข็ง ความเสียสละ และความอดทน เป็นต้น

คำว่า "อุปการะ" หมายถึงการอุดหนุน การช่วยเหลือ การส่งเสริมให้มีน้ำใจโอบอ้อมอารี การสงเคราะห์ การเกื้อกูล การจุนเจือ การมีน้ำใจ และการเือื้อเฟื้อเผื่อแผ่กันและกันระหว่างเพื่อนมนุษย์ ซึ่งธรรมที่มีอุปการะมากมี ๒ อย่าง คือ
๑. สติ คือความระลึกได้
๒. สัมปชัญญะ คือความรู้ตัว

ธรรมสองประการนี้เป็นอุปการะที่สำคัญ และเกื้อกูลอย่างมากต่อการทำงานหรือการทำความดีทุกอย่าง

ความสามารถในการรักษาศีลและวินัยคฤหัสถ์ จะดีหรือไม่?... ขึ้นอยู่กับสติและสัมปชัญญะ ผู้ซึ่งมีธรรมสองประการนี้ย่อมเป็นคนที่รอบคอบและไม่ประมาท เมื่อจะคิด ทำ หรือพูดสิ่งใด จะไม่มีความผิดพลาดหรือจะไม่ก่อให้เกิดความเสียหาย

สติ หมายถึงการระลึกได้ถึงการกระทำ คำพูด และการคิด แม้ที่ล่วงมาแล้วได้ หรือการระลึกถึงสิ่งที่ยังมาไม่ถึงหรือสิ่งในอนาคต เช่น เมื่อกำหนดว่าเราจะทำสิ่งหนึ่งในชั่วโมงถัดไปหรือพรุ่งนี้ เราก็สามารถนึกขึ้นได้ บทบาทของสติมีอยู่ใน ๒ กาล คืออดีตและอนาคต

สัมปชัญญะ หมายถึงความรู้ตัวว่าเรากำลังทำ พูด หรือคิดสิ่งใด ณ ปัจจุบัน เช่น ขณะนี้เรากำลังอ่านหนังสือ เราก็รู้ตัวว่าเรากำลังอ่านหนังสือ หรือตอนนี้เรากำลังพูด เราก็รู้ตัวว่าเรากำลังพูด หรือเมื่อเรากำลังทำสิ่งที่ผิดศีล เราก็รู้ตัวว่าเรากำลังทำสิ่งที่ผิดศีล หรือขณะที่เรากำลังเล่นการพนัน เราก็รู้ตัวว่าเรากำลังเล่นการพนัน เมื่อรู้ตัวแล้วว่าเรากำลังกระทำสิ่งที่ไม่ดี เราก็สามารถเตือนตนเองได้อย่างฉับพลัน ฉะนั้น บทบาทของสัมปชัญญะย่อมมีอยู่ในปัจจุบันเท่านั้น

จิตกับสติ
คนเรามีจิตเป็นตัวคิดการ ซึ่งเป็นธรรมชาติอันหนึ่ง แต่สติเป็นคุณธรรมซึ่งกำกับจิตให้คิดไปในลู่ทางที่ถูกที่ควร จิตและสติจึงเป็นสิ่งที่แตกต่างกัน อย่าเข้าใจผิดว่าเป็นสิ่งเดียวกัน จิตเป็นธรรมชาติ ขณะที่สติเป็นคุณธรรม ท่านผู้รู้ได้กล่าวไว้ว่าจิตเป็นเหมือนเรือ และสติเป็นเหมือนหางเสือของเรือหรือผู้คัดท้าย ถ้าเรือขาดหางเสือหรือผู้คัดท้าย เรือนั้นก็ไม่อาจเคลื่อนไปตามเส้นทางที่เราต้องการได้ หรือเรืออาจเกยตื้นได้

เสียสติ
สติเป็นธรรมที่เป็นอุปการะแก่การทำความดีทุกสถาน มีธรรมเกี่ยวกับสติ แทรกอยู่หลายแห่ง ธรรมที่มีคำว่า "สติ" อยู่ เช่น สติปัฏฐานสี่ หรือสัมมาสติในอริยมรรค หรืออนุสสติในกรรมฐาน เป็นต้น สิ่งเหล่านี้เป็นเครื่องยืนยันว่าสติเป็นอุปการะแก่ผู้ที่ระลึกถึงการทำความดีทุกชั้นทุกระดับ ดังปรากฎในพุทธภาษิตว่า "สติ สัพพัตถะ ปัตถิยา" หมายถึงสติเป็นสิ่งที่ถูกต้องการในทุกแ่ห่ง

นักศึกษาอาจเคยพบคนที่เสียสติ เช่น คนที่เป็นโรคจิต เป็นต้น จริงๆ แล้ว จิตของเขาเหล่านั้นยังคิดการต่างๆ ได้ แต่เพราะไม่มีสติที่คอยกำกับจิต ความคิดจึงเลื่อนลอยหรือใช้การไม่ได้ เราจึงเรียกเขาเหล่านั้นว่าคนที่มีสติวิปลาสหรือคนเสียสติ คนเหล่านี้อาจก่อความเสียหายหรือกระทำความผิดต่างๆ ได้ แม้แต่การฆ่าผู้บังเกิดเกล้าของเขาเอง

ศัตรูของสติ
สติมีความสำัคัญอย่างยิ่งต่อชีวิตของพวกเรา หากเราขาดสติ เราก็ไม่ต่างจากคนที่ตายทั้งเป็น ซึ่งน่าสงสารและน่าเวทนายิ่งนัก ดังนั้น พระพุทธศาสนาจึงพร่ำสอนให้เราระมัดระวังสติของเราเอง เพื่อไม่ให้เกิดความเสียหาย

ตามความเป็นจริง สติไม่ถูกทำให้เสียหายได้อย่างง่ายๆ เช่น เราป่วยแรมปี สติของเราก็ไม่เสียหาย หรือเราอดข้าวทั้งวัน สติของเราก็ไม่เสียหาย หรือเราทำงานอย่างเหน็ดเหนื่อยสายตัวแทบขาด สติของเราก็ไม่เสียหาย แต่มีสิ่งหนึ่งที่ทำให้สติเสียหายได้อย่างง่ายดาย สิ่งนั้นคือสุราหรือเหล้า พระพุทธเจ้าจึงทรงห้ามดื่มเหล้าหรือสุราเมรัย ซึ่งเป็นหนึ่งในศีล เพราะเหล้านี้เป็นศัตรูของสติ พระพุทธองค์ได้ทรงเน้นให้เห็นความสำคัญของสติว่าเป็นสิ่งที่เราควรหวงแหนและรักษา สิ่งใดก็ตามที่เป็นสิ่งเสพติดที่ใ้ห้โทษหรือทำให้ผู้เสพมัวเมา ลุ่มหลง จนเป็นเหตุให้เราไม่สามารถครองสติได้ ล้วนเป็นอันตรายต่อสติทั้งสิ้น ดังนั้นจึงควรละศัตรูของสติ คือน้ำเมา เสีย

วิธีที่ช่วยทำให้เกิดสติ
๑. สำหรับการแก้ปัญหาเฉพาะหน้า มีหลากหลายวิธีที่ถูกแนะนำ เช่น บันทึกการนัดงานในสมุดปฏิทิน ติดตั้งกระดานช่วยเตือนความจำ เป็นต้น
๒. สำหรับการแก้ปัญหาในระยะยาว เราอาจปฏิบัติตามหลักกรรมฐาน คือทำสมาธิ

สิ่งที่ถูกเสนอแนะข้างบนนี้เป็นแนวทางหนึ่งในการฝึกสติ ผู้ปฏิบัติอาจหาวิธีการฝึกแบบอื่นให้สัมพันธ์กับจริตของท่านเอง

อุปการธรรม คือสัมปชัญญะ ซึ่งกล่าวในเบื้องต้นแล้วว่าทำหน้าที่ในปัจจุบันเท่านั้น มีความหมายเบื้องต้นคือการรู้ตัวว่าตนเองกำลังทำ พูด หรือคิดสิ่งใดอยู่ ซึ่งเป็นสัมปชัญญะในรูปแบบทั่วๆ ไป ประโยชน์ของสัมปชัญญะคือช่วยไม่ให้เผลอ ไม่ให้ประมาท ในการกระทำ อย่างไรก็ตาม การกระทำที่เรารู้ตัวอาจจะไม่ได้เป็นสิ่งที่ดีเสมอไป เช่น คนบางคนที่กำลังทำทุจริต เขาก็รู้ตัวว่าเขากำลังทำทุจริต แต่เขากลับตั้งใจที่จะทำให้ทุจริตนั้นแนบเนียนยิ่งขึ้น อย่างนี้ก็มี

ลักษณะที่ดีของสัมปชัญญะ
สัมปชัญญะที่ถูกตามธรรมและหลักคำสอนของพระพุทธศาสนา มี ๔ ประการ คือ
๑. รู้ตัวว่าสิ่งที่เรากำลังทำนั้นเป็นประโยชน์หรือไม่?
๒. รู้ตัวว่าสิ่งที่เรากำลังทำนั้นเหมาะกับเราหรือไม่?
๓. รู้ตัวว่าสิ่งที่เรากำลังทำนั้นทำให้เกิดทุกข์หรือสุขอย่างไร?
๔. รู้ตัวว่าสิ่งที่เรากำลังทำนั้นเป็นสิ่งงมงายหรือไม่?
๕. รู้ตัวว่าสิ่งที่เรากำลังทำนั้นเลื่อนลอยหรือไร้สาระหรือไม่?

ความรู้ตัว ดังที่กล่าวมาข้างต้นนี้ เป็นองค์ประกอบของสัมปชัญญะ ซึ่งถือว่ามีอุปการะมาก เพราะเมื่อรู้ตัวแล้ว เราจะได้ปรับปรุงหรือแก้ไขการทำงานเพื่อทำให้งานมีประสิทธิภาพที่ดีขึ้น ทำให้เราไม่หลงไปทำสิ่งที่ไร้ประโยชน์ ไม่หลงไปกับสิ่งที่ไม่เหมาะกับเพศภาวะของเรา ไม่หลงไปใช้วิธีการที่ผิด และไม่หลงในเรื่องที่งมงาย เป็นต้น

หากขาดคุณธรรมทั้งสองประการนี้ เราจะทำการงานอย่างผิดพลาดหรือเสียหาย หากเรามีทั้งสติและสัมปชัญญะ เราจะสามารถทำการงานต่างๆ ได้อย่างดีและไม่พลาดพลั้ง ฉะนั้น พระพุทธเจ้าทรงสอนให้ทำ พูด และคิด ด้วยสติและสัมปชัญญะเสมอ คือก่อนทำ พูด หรือคิด ให้มีสติเพื่อระลึกเสียก่อน และขณะที่กำลังทำ พูด หรือคิด ให้รู้ตัวเสมอว่ากำลังทำสิ่งใดอยู่ นอกจากนี้หากจะทำสิ่งใด ไม่ควรรีบร้อน ควรไตร่ตรอง หรือทำด้วยความสุขุม สติจึงจะเกิดขึ้นทันและได้ผลเพิ่มขึ้น โดยรวมแล้ว สตินี้คือความไม่ประมาทนั่นเอง คำสอนของพระพุทธเจ้าทั้งหมดล้วนลงอยู่ในความไม่ประมาท ชีวิตของผู้ไม่ประมาท จะมีความสมบูรณ์ การดำเนินชีวิตจะไม่ผิดพลาดหรือผิดพลาดน้อยมาก

สติและสัมปชัญญะจึงได้ชื่อว่าเป็นธรรมสำหรับการส่งเสริมและพัฒนาตนเองเพื่อให้มีระเบียบวินัย เพราะการมีสติ สติจะกำกับให้ระลึกได้ และการมีสัมปชัญญะ ทำให้เรารู้ตัวว่าสิ่งที่เรากำลังกระทำนั้นผิดศีลหรือไม่ เป็นอบายมุขหรือเปล่า เป็นต้น


บอร์ดพลังจิต