ภาพในอดีต เสาตะลุง เพนียดคล้องช้าง

กรมศิลปากร เปิดหลักฐานการบูรณะเพนียดคล้องช้างในอดีต ตั้งแต่สมัยรัชกาล 4 รัชกาลที่ 5 และรัชกาลที่ 8 สถานที่สำคัญอีกแห่งหนึ่งในประวัติศาสตร์อายุ 150 ปี ปรากฎภาพถ่ายยืนยัน "เสาตะลุง" ต้องเป็นเสาหัวมน

กรณีอุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา ได้ทำการบูรณะซ่อมแซมเพนียดคล้องช้าง หมู่ที่ 3 ต.สวนพริก อ.พระนครศรีอยุธยา จ.พระนครศรีอยุธยา

เกิดกระแสวิพากษ์วิจารณ์หลังชาวบ้านร้องเรียน ว่า การบูรณะซ่อมแซมมีการตัดหัวเสาตะลุงที่อยู่ด้านนอกเพนียด หรือที่เรียกว่า ปีกกาออกทั้งหมด ทำให้เพนียดคล้องช้างเปลี่ยนไปดูไม่สวยงามเหมือนที่ผ่านมา รวมถึงการใช้งบประมาณในการบูรณะกว่า 30 ล้านบาท

อุทยานประวัติศาสตร์พระนครศรีอยุธยา ได้อธิบายผ่านเฟซบุ๊กถึงกรณีดังกล่าวว่า

พ.ศ.2410-2440 ตรงกับสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ปรากฏภาพถ่ายเก่าโดยชาวไทยและชาวต่างชาติหลายชุด ที่เข้ามาถ่ายภาพในพื้นที่เพนียด

ปรากฏหลักฐานหัวเสาด้านในเชิงเทินเพนียดเป็นเสาหัวมนใต้ส่วนที่มนมีการเซาะร่อง 2 ร่อง ส่วนเสาด้านนอกเชิงเทินเป็นหัวเสาตัดตรง

พ.ศ.2441 ตรงกับสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีการบูรณะเพนียด โดยรัชกาลที่ 5 เสด็จมาทอดพระเนตรการบูรณะ เมื่อวันที่ 30 ม.ค.และในช่วงวันที่ 9-12 ก.พ. ทรงโปรดให้มีพิธีคล้องช้าง รูปแบบหัวเสา

"จากภาพถ่ายเก่ายังเป็นรูปแบบหัวเสาด้านในเชิงเทินเป็นเสาหัวมน ด้านนอกเชิงเทินเป็นหัวเสาตัดตรง เหมือนก่อนการบูรณะ"

พ.ศ.2500 ตรงกับสมัยพระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงโปรดให้ซ่อมเพนียด

ปรากฏภาพถ่ายเมื่อปี พ.ศ.2505 รูปแบบหัวเสาในครั้งนี้ถูกเปลี่ยนไป โดยรูปแบบเสาทั้งด้านในและนอกเชิงเทินเป็นเสาหัวมน ที่ใต้ส่วนที่มนมีการเซาะร่องเพียงร่องเดียว คาดว่าเป็นการบูรณะโดยการเปลี่ยนเสาใหม่ทั้งหมด

"เสาตะลุง"

"เพนียด" เป็นคำเรียก กรงต่อนกเขา เป็นโบราณสถานที่ขึ้นทะเบียนโบราณสถานแล้ว สร้างขึ้นเพื่อใช้ในการคล้องช้างป่า นำมาใช้ประโยชน์ในราชการทั้งในเวลาปกติและในสงคราม แต่บางครั้งพระเจ้าแผ่นดินโปรดฯ ให้ทำพิธีคล้องช้างป่าให้แขกเมืองชมด้วยเช่นกัน

บริเวณของกลุ่มเพนียดคล้องช้าง จะมีกลุ่มโบราณสถานที่สำคัญคือเพนียดคล้องช้าง ตำหนักเพนียด และเตาเผาบ้านเพนียด ซึ่งมีความสำคัญทางประวัติศาสตร์

ศาสตราจารย์สุทธิลักษณ์ อำพันวงศ์ เล่าไว้ในหนังสือเรื่องช้างไทยว่า "เพนียด" ทำด้วยซุงต้นใหญ่ ๆ เรียกว่า "เสาตะลุง" ปักห่างกันประมาณ 1 คืบ เรียงรายไปโดยรอบเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า

การคล้องช้างจะมีช้างพังเป็นช้างต่อล่อให้ช้างป่าติดตามเข้าไปในเพนียดใหญ่ ต่อมาใช้ช้างพลายเข้าขนาบ 2 ข้าง บังคับให้ช้างป่าเข้าซองไปในเพนียดเล็ก หมอช้างจะใช้เชือกคล้องเท้าหลังของช้าง แล้วควาญช้างจะช่วยกันดึงเชือกนั้นจนกระทั่งช้างป่าออกมาพ้นเพนียด

"เสาตะลุง" คือ ไม้ท่อนกลม หัวเสากลึงเป็นรูปหัวเม็ดทรงมัณฑ์ ปักเป็นหลักคู่หนึ่ง สำหรับล่ามช้างหรือผูกช้างเครื่องยืนแท่น

ในอดีตเพนียดตั้งอยู่ที่วัดซอง ด้านทิศเหนือของพระราชวังจันทรเกษม ในสมัยสมเด็จพระมหาธรรมราชา พ.ศ.2123 โปรดให้ขยายกำแพงพระนครด้านทิศตะวันออกไปถึงริมแม่น้ำ และใหย้ายเพนียดไปตั้งที่ ต.ทะเลหญ้า หรือ ต.สวนพริก ในปัจจุบัน

ครั้นหลังเสียกรุงศรีอยุธยาปี พ.ศ.2310 เพนียดถูกทิ้งร้างไป จนกระทั้งสมัยรัตนโกสินทร์ พระมหากษัตริย์จึงโปรดฯให้บูรณะเรื่อยมา เช่น ในสมัยรัชกาลที่ 1 รัชกาลที่ 3 รัชกาลที่ 5 รัชกาลที่ 9 และสมัยรัชกาลปัจจุบัน

ในสมัยอยุธยา "ช้าง" ถือว่าเป็นสัตว์มงคลที่มีความสำคัญสูงมาก เป็นทั้งพาหนะของชนชั้นสูงสำหรับพระราชดำเนินทางสถลมาตร และพาหนะใช้ในการรบกับข้าศึก และถ้าเป็น "ช้างเผือก" ถือว่าเป็นสิ่งมง คลคู่พระบารมีของพระมหากษัตริย์

พระเจ้าแผ่นดินสมัยอยุธยา จึงเสด็จมาทอดพระเนตรการคล้องช้างเสมอ ดังนั้นจึงมีขั้นตอนการคล้องช้าง และเป็นพระราชพิธีที่ศักดิ์สิทธิ์ที่สืบทอดต่อมา นอกจากนั้นการคล้องช้าง ยังถือว่าเป็นมหรสพอย่างหนึ่งที่พระเจ้าแผ่นดินทรงทอดพระเนตรเพื่อความสำราญพระราชหฤทัยด้วย