“หมอสมิท” ตัวละครลับ ผู้อยู่เบื้องหลังความโด่งดังของ “พระอภัยมณี”

แซมวล โจนส์ สมิท (Samuel Jones Smith) หรือ "หมอสมิท" เกิดเมื่อวันที่ 6 กรกฎาคม พ.ศ. 2363 (ค.ศ. 1820) ที่อินเดีย พ่อเป็นชาวอังกฤษ ส่วนแม่เป็นชาวโปรตุเกส ความเป็นลูกครึ่งเช่นนี้ทำให้หมอสมิทมีสถานะเป็นพลเมืองชั้นสองของจักรวรรดิอังกฤษ แต่ต่อมาเขาได้เป็นลูกบุตรธรรมของมิชชันนารี ทำให้เลื่อนสถานะทางสังคมและมีโอกาสที่ดีในชีวิตมากขึ้น

หมอสมิท ออกเดินทางจากอินเดียมากรุงเทพฯ ตอนอายุ 12 ปี ได้รู้จักชนชั้นนำสยามยุคนั้นจำนวนมาก จากนั้นมีโอกาสไปเรียนที่สหรัฐอเมริกาถึง 14 ปี หนึ่งในนั้นคือวิชาการพิมพ์หนังสือ พอเรียนจบหมอสมิทที่เป็น "หมอสอนคริสต์ศาสนา" แล้ว ก็กลับมาสยามอีกครั้ง และสังกัดแบ็พติสต์ที่กรุงเทพฯ

หมอสมิทตั้งโรงพิมพ์พระคัมภีร์ขึ้นที่ริมแม่น้ำเจ้าพระยา ตรงคุ้งน้ำบางคอแหลม เรียกกันว่า โรงพิมพ์หมอสมิท ผู้คนรู้จักจนกลายเป็นชื่อถนน คือ "ถนนหมอสมิท" (ปัจจุบันคือ ซอยมไหศวรรย์ 6 ย่านบางคอแหลม)

แม้จะเป็นโรงพิมพ์พระคัมภีร์ แต่ในบรรดาหนังสือมากมายที่พิมพ์ กลับมีหนังสือเกี่ยวกับศาสนาคริสต์เพียง 2 เรื่องเท่านั้น คือ พระคริษวงษตามมัดธายแลตามโยฮัน และ บุดฉาแลวิสัชนาในสาสนาแท้จริง ที่เหลือเป็นนิราศ สุภาษิต เรื่องพงศาวดาร และนิทานจักรๆ วงศ์ๆ รวมทั้งรับจ้างพิมพ์ประกาศต่างๆ ซึ่งไม่เกี่ยวข้องกับการเผยแผ่ศาสนา

ส่วนมากเรื่องที่นำมาพิมพ์จำหน่ายจะได้ต้นฉบับเรื่องราวมาจากสมุดข่อย สมุดไทย หรือใบลาน ที่ได้มาจากชาวบ้าน พระสงฆ์ หรือขุนนางชั้นผู้ใหญ่ หนังสือไฮไลต์ที่หมอสมิทพิมพ์มีเช่น โคบุตร, สิงหไกรภพ รวมทั้ง พระอภัยมณี

หลายเรื่องเป็นที่รู้จักในสังคมไทยอยู่แล้ว แต่เมื่อ "การพิมพ์" เติบโต องค์ความรู้หรือข้อมูลต่างๆ รวมทั้งวรรณกรรมมุขปาฐะที่การถ่ายทอดแบบปากต่อปาก ก็ขยับมาอยู่ในรูปแบบหนังสือและแพร่หลายกระจายตัว เช่นเดียวกับเรื่องพระอภัยมณีของ "สุนทรภู่" ที่การพิมพ์ทำให้ผู้คนวงกว้างรู้จักมากขึ้น

ด้วยเหตุนี้ ความนิยมและความแพร่หลายในผลงานของสุนทรภู่ ส่วนหนึ่งจึงเป็นผลมาจากการพิมพ์ของหมอสมิท ส่วนหมอสมิทเองก็ร่ำรวยขึ้นมาจากการพิมพ์งานชิ้นนี้ด้วยเช่นกัน

เมื่อหนังสือนิทานคำกลอนของหมอสมิทขายดีเป็นเทน้ำเทท่า โรงพิมพ์ต่างๆ จึงผุดขึ้นมาพิมพ์นิทานแข่งบ้าง

จุดเปลี่ยนอยู่ที่วันหนึ่งหมอสมิทถูกฟ้องร้อง และถูกห้ามไม่ให้พิมพ์หนังสือแนวประโลมโลก เพราะไม่เกี่ยวอะไรกับการเผยแผ่ศาสนา โรงพิมพ์อื่นๆ จึงเข้ารับช่วงการพิมพ์หนังสือแนวนี้ต่อไป อย่าง โรงพิมพ์นายเทพที่ปากคลอง, โรงพิมพ์นายศรีบริเวณสะพานหัน, โรงพิมพ์พานิชศุภผล, โรงพิมพ์ราษฎร์เจริญ เป็นต้น

โรงพิมพ์ราษฎร์เจริญนี่เอง ที่เป็นที่รู้จักในวงกว้างในชื่อ "โรงพิมพ์วัดเกาะ" เพราะตั้งอยู่หน้าวัดสัมพันธวงศ์ (วัดเกาะ) ย่านเยาวราช เมื่อพิมพ์นิยายจักรๆ วงศ์ๆ และนิยายประโลมโลกมากเข้า หนังสือแนวนี้จึงถูกเรียกว่า "นิทานวัดเกาะ" ไปโดยปริยาย