ถ้าจิตทำงานเหมือนนาฬิกา ขันธ์ห้าเหมือนเฟืองนาฬิกา

เพราะจิตของเรานี้มันถูกสร้างขึ้นมาเพื่อทำหน้าที่ โดยผ่านการรับรู้ของระบบประสาททั้ง ๕ คือ ประสาท ทางตา หู จมูก ลิ้น กาย และใจ เมื่อไปกระทบกับรูป เสียง กลิ่น รส สมผัส อารมณ์ แล้วก่อให้เกิด รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ

โดยอาศัยระบบประสาทวิญญาณรับรู้ผ่านทางอายตนะทั้งหกทาง เป็นตัวรับข้อมูลให้ แล้วส่งให้แก่จิต จดเป็นฮาร์ดดิสก์เก็บข้อมูลอีกทีหนึ่ง

แล้วแปลงข้อมูลที่รับมานำออกมาใช้เป็นหน้าที่ต่างๆ โดยผ่านทางความคิด เรียกว่า "ขันธ์" คือรูปขันธ์ ได้แก่ ภาพที่เกิดจากจินตนาการแล้วเกิด เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ สังขารขันธ์ วิญญาณขันธ์ รวมเรียกว่า "จิต"

ความคิดแต่ละครั้ง เป็นผลรวมของทุกขันธ์ที่ทำงานร่วมกันโดยอัตโนมัติ เหมือนกับการทำงานของนิ้วมือ ซึ่งจำลองมาจากการทำงานของขันธ์ห้านั้นเอง

ดังนั้น นิ้วมือนิ้วเท้ามนุษย์จึงมีแค่ห้านิ้ว ถ้ามากหรือน้อยกว่านั้น ถือว่าผิดปกติ

พอคิดปั๊บ เรื่องราวก็ปรากฏทันที หรือเหมือนกับการทำงานของนาฬิกา เฟืองแต่ละตัวของ Clock Machine ข้างในมันหมุนติกๆ มันทำงานไปวันละ ๒๔ ชั่วโมง

แม้เฟืองทุกตัวของมันจะหมุนอยู่กับที่ก็ตาม แต่ว่าเข็มนาฬิกามันหมุนไปเรื่อยๆ บอกเวลาเป็นหน่วยวินาที นาที เป็นวัน เป็นเดือน เป็นปี เป็นหลายปี

มันบอกเรื่องราวและเหตุการณ์ต่างๆ แต่ว่าฟันเฟืองที่หมุนอยู่กับที่ มันไม่เคยบอกอะไร มันเพียงทำหน้าที่หมุนอยู่เท่านี้ ลูกตุ้มของมันทำงานตามหน้าที่ ฉันใด

จิตหรือขันธ์ทั้งห้าของเราก็เหมือนเฟืองนาฬิกาฉันนั้น ทำให้เกิดระบบการทำงานของจิต อันอาศัยเฟืองทั้งห้า คือ นามรูป ที่รวมเอา รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ เข้าด้วยกัน แล้วแปลงออกมาเป็นความคิด และสามารถคิดได้สารพัดอย่าง

ทวารทั้งสาม คือ กาย วาจา ใจ ก็เหมือนเข็มวินาที เข็มนาที เข็มชั่วโมง มันจะบอกเวลาได้ตลอดไปเป็นกัปป์เป็นกัลป์

ดังนั้น การเจริญสติทำให้เราเกิดญาณปัญญา และสามารถจัดการกับความคิดได้ เราจะต้องรู้จักโครงสร้างของจิตเสียก่อน ว่าความคิดเกิดจากอะไร มันประกอบด้วยอะไร ความคิดเริ่มต้นทำงานอย่างไร สิ้นสุดอย่างไร

ในขณะที่เราคิด เราเคยเห็นความคิดของตัวเองบ้างไหม ความรู้สึกกับความคิดต่างกันอย่างไร

เราต้องตอบปัญหาเหล่านี้ให้ได้ก่อน

ถ้าไม่แจ่มแจ้งกับคำถามาเหล่านี้ เราจะปฏิบัติวิปัสสนาไปด้วยความสงสัยและท้อแท้ และล้มเลิกในที่สุด


พระพุทธยานันทภิกขุ (หลวงพ่อดิเรก พุทธยานันโท)