การปราบเสือของ ‘ขุนพันธ์’ ตำรวจจอมขมังเวทย์

‘พลตำรวจตรี ขุนพันธรักษ์ราชเดช' (บุตร พันธรักษ์) หรือที่รู้จักกันในชื่อสั้นๆ ว่า

‘ขุนพันธ์' เป็นตำรวจที่ค่อนข้างแปลกเมื่อมองจากปัจจุบัน เพราะเป็นตำรวจสายมูแบบจัดหนักจัดเต็ม จนมีสมญาว่า ‘จอมขมังเวทย์' ทั้งๆ ที่ตำรวจถือเป็นหน่วยงานราชการสมัยใหม่ ถูกจัดตั้งขึ้นเพื่ออำนวยความสงบสุขแก่ประชาชนตามหลักศาสตร์ความรู้สมัยใหม่ แต่ก็เช่นเดียวกับอีกหลายต่อหลายเรื่องของสังคมไทยๆ ที่เมื่อเข้าไปดูเนื้อหาสาระแล้ว เราก็มักจะพบความไม่สมัยใหม่หรือ ‘ไม่เดิร์นเอาซะเลย' (อยู่ตลอดเว)

ความมูของขุนพันธ์มาพร้อมกับการอ้างอิงถึงตำนานเรื่องเล่าเกี่ยวกับภูมิหลังชีวิตการปฏิบัติหน้าที่ปราบปรามเหล่าโจรผู้ร้ายจนมีชื่อเสียงโด่งดัง งานปราบปรามโจรผู้ร้ายสมัยก่อนเป็นงานอันตรายใหญ่หลวง หาจุดคุ้มทุนกับการเสี่ยงเป็นเสี่ยงตายไม่ได้แล้วรอดมายืนยาวก่อนลาโลกไปในวัย 103 ปี ถูกผนึกรวมเป็นความน่าเชื่อถือและศักดิ์สิทธิ์แก่ความมูของขุนพันธ์ไปด้วยอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้

ตำรวจยุคขุนพันธ์มีอะไรหลายอย่างแตกต่างจากยุคปัจจุบันมากแน่ๆ แต่การเลือกหยิบยกเอาขุนพันธ์มาเป็น ‘วีรบุรุษ' ของตำรวจไทยในรุ่นหลังมานี้เป็นเรื่องย้อนแย้งอย่างมาก เป็นวีรบุรุษนั้นหมายถึงเป็นตัวแบบในอุดมคติ ซึ่งก็หมายความว่า ณ ขณะเวลาที่มีการยกย่องวีรบุรุษเช่นนั้น ก็มักจะเป็นเวลาเดียวกับที่อุดมคติที่ว่านั้นสูญหายไปไม่มีใครเป็นแบบนั้นอีกต่อไปแล้วนั่นเอง

ขุนพันธ์เป็นตำรวจในยุคที่ไทยมีชุมโจรตั้งอยู่ทั่วไปในชนบท เป็นโจรที่มีความไม่ธรรมดาตรงที่โจรเหล่านี้มักได้รับสมญาเรียกขานนำหน้าชื่อโดยประชาชนและสื่อมวลชนว่า ‘เสือ' เช่นมี ‘เสือฝ้าย' ‘เสือดำ' ‘เสือใบ' ‘เสือมเหศวร' ‘เสือกลับ' ‘เสือสัง' ‘เสือผ่อน' ‘เสือปลั่ง' ฯลฯ

สังคมไทยๆ อาจมีจารีตโบราณเกี่ยวกับคำนำหน้าชื่อเป็นตำแหน่งยศถาบรรดาศักดิ์ แต่การมีคำว่า ‘เสือ' นำหน้าชื่อเป็นเรื่องน่าสนใจยิ่งกว่ายศฐาบรรดาศักดิ์ใดๆ (รวมทั้งคำนำหน้าชื่ออย่าง ผศ. รศ. ศ. ดร. ในหมู่นักวิชาการอาจารย์มหาวิทยาลัยของประเทศไทยเวลานี้ด้วย)

และในการปราบเสือนั้นเอง ขุนพันธ์ค่อยๆ เป็นขุนพันธ์ในแบบที่เรารับรู้กัน วิธีการเอาชนะศัตรูโดยเรียนรู้จากศัตรูเป็นวิธีคลาสสิคที่รู้กันมานมนานในหลายวัฒนธรรม ถ้าไล่ไปถึงตำราศึกษารูปแบบวิธีการรบราฆ่าฟันกันอย่าง ‘พิไชยสงคราม'

อย่างซุนวูก็เคยบอกว่า "รู้เขารู้เรา รบร้อยครั้งชนะร้อยครั้ง" ยิ่งเป็นศัตรูที่ยิ่งใหญ่ ปราบยาก เมื่อปราบสำเร็จ ยิ่งจะเกิดเป็นบุญบารมีในสังคมไทยๆ ให้แก่ผู้ปราบ แต่มีตำรวจสักกี่คนที่รอดมาจนได้แก่ตายแบบขุนพันธ์

ข้อสรุปอันแรกเลยก็คือว่า การจะเข้าใจเรื่องของขุนพันธ์ได้นั้นเลี่ยงไม่ได้ที่จะต้องเข้าใจพวกเสือที่เป็น target ของขุนพันธ์ โดยที่พวกเสือเหล่านั้นล้วนแต่มีประวัติเรื่องราวพิสดารของตัวเอง พวกเขาเคยปรากฏโลดแล่นตามสื่อหนังสือพิมพ์ เรื่องสั้น นวนิยาย ลำตัดพื้นบ้าน ภาพยนตร์ โทรทัศน์ ละครทีวีหลังข่าว มามากมายก่ายกอง แต่แล้วปัจจุบันพวกเขาแทบจะไม่มีปรากฏ เหมือนหายไปวับกลายเป็นฝุ่น PM2.5 เช่นเดียวกับความรักในคืนหลังวันวาเลนไทน์ยังไงยังงั้น

คำถามก็คือพวกเขา (เสือ) หายไปไหน? ซึ่งการหายไปของเสือมักจะถูกเคลมว่าเป็นเพราะฝีมือของตำรวจอย่างขุนพันธ์

แต่ในยุคหลังจากขุนพันธ์เกษียณอายุราชการไปแล้วก็ยังมีข้อมูลอีกมากที่แสดงถึงความไม่ได้เป็นประเทศปลอดโจรผู้ร้ายของสยามเมืองยิ้มแต่ประการใด เพียงแต่โจรเหล่านั้นไม่เรียกตัวเองหรือไม่ได้รับการอวยจากผู้คนว่า ‘เสือ' เหมือนดังในอดีต

อะไรคือความแตกต่างในนิยามระหว่าง ‘โจรพันธุ์เสือ' กับ ‘โจรทั่วไป'? ล้วนแต่ต้องเคลียร์ให้ได้ก่อนที่จะตอบคำถามสำคัญสำหรับในที่นี้ก็คือว่า แท้ที่จริงแล้วขุนพันธ์ mission completed เก็บงานได้เรียบร้อยแล้วจริง หรือเป็นแค่การอวยการเคลมหรือละเมอเพ้อพกกันไปเองเท่านั้น?

‘โจรผู้ร้าย' ในสยามก่อนยุคขุนพันธ์

คำว่า เสือที่ปรากฏเป็นคำนำหน้าชื่อหรือฉายาแก่บุคคลนั้น ไม่ใช่คำในเชิงลบร้าย เพราะเสือแม้จะดุร้ายแต่ก็มีภาพลักษณ์ความสง่างาม แข็งแกร่ง ทรงพลัง และมีเกียรติอยู่โดยนัย

ดังที่มีภาษิตว่า 'ชาติเสือไว้ลาย' ในแง่นี้เสือกับความเป็นชายที่สมบูรณ์แบบนั้นเป็นเรื่องเดียวกัน ความดุร้ายบางทีก็สะท้อนอำนาจบารมี ซึ่งสำหรับในหลายวัฒนธรรมของอุษาคเนย์เป็นสิ่งที่จะสามารถบันดาลให้โชคลาภและยศวาสนาแก่ผู้ที่อ่อนแอไม่มีสิทธิไม่มีเสียงได้ แต่ในขณะเดียวกันก็เป็นผู้ที่ต้องระมัดระวังเวลาอยู่ใกล้ ดังมีภาษิตว่า "นายรักเหมือนเสือกอด" เสือกับเจ้านายดูเหมือนจะถูกเทียบเคียงความคล้ายคลึงกันอยู่โดยนัย

ไม่อาจทราบเลยว่า ตั้งแต่เมื่อไหร่กันแน่ที่เริ่มมีการอวยคนบางประเภทให้เป็น ‘เสือ' เรื่องนี้มีมานานตั้งแต่สมัยอยุธยาแล้ว ดังจะเห็นได้จากที่มีกษัตริย์พระองค์หนึ่งได้รับสมัญญาว่า ‘พระเจ้าเสือ' และในสมัยปลายกรุงธนบุรีถึงต้นรัตนโกสินทร์ กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท (บุญมา) อดีตขุนพลเอกของพระเจ้าตากสินท่านหนึ่ง ก็มีสมญาว่า ‘พระยาเสือ'

‘เสือ' ได้รับการเคารพถึงกับมี ‘ศาลเจ้าพ่อเสือ' ขึ้นหลายแห่ง มีทั้งศาลเจ้าแบบจีนและศาลเจ้าพ่อแบบไทย บ้างมีตำนานเล่าว่าเป็นเสือจริงไม่ใช่คน แต่เมื่อตายกลายเป็นผีประจำถิ่น บ้างก็ว่าเป็นคนดุร้ายเมื่อสมัยมียังมีชีวิตอยู่ เมื่อตายก็ว่าวิญญาณไม่ได้หายไปไหน ยังคงป้วนเปี้ยนวนเวียนอยู่ในสถานที่จึงต้องสร้างศาลให้อยู่เป็นที่เป็นทาง ลูกหลานได้เซ่นไหว้ขอความคุ้มครอง

‘เสือ' พบในจิตรกรรมและงานศิลปกรรมแขนงต่างๆ มาก บ้างปรากฏอยู่ในรูปคู่พญามาร เป็นพาหนะของพญามารที่มาก่อกวนพระพุทธเจ้าในคืนวันก่อนจะตรัสรู้ ในนิทานชาดกมีหลายชาติที่พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็น ‘แมวใหญ่'

การอุปมาอุปไมย (meta-phor) คนกับสัตว์ นอกจากเสือ ก็มีตัวอย่างอีกมากมาย ดังจะเห็นได้จากการเปรียบเปรยว่า ‘โง่เหมือนควาย' ‘ช้าอย่างกับเต่า' ‘ดื้อเหมือนแมว' ‘ซนอย่างกับลิง' ‘ตัวใหญ่เท่าช้าง' ‘เล็กเท่ามด' ‘ประจบประแจงเลียแข้งเลียขาเหมือนหมา' ‘มีพิษเหมือนงู' ‘บินได้ดั่งนก' ‘ลิ้นสองแฉกแบบตะกวด' ‘ขี้เกียจเหมือนหมู' ‘ปราดเปรียวเหมือนม้า' ‘พูดมากเหมือนนกแก้วนกขุนทอง' ฯลฯ

‘เสือ' ที่ใช้เป็นสรรพนามคน มักจะบ่งชี้ว่าบุคคลนั้นมีลักษณะในทางดุร้าย แต่ก็เป็นที่ยำเกรงของผู้คนไปด้วยในตัว (ในแง่นี้จึงใช้ ‘แมว' หรือ ‘หมา' ไม่ได้) ไม่ใช่พฤติกรรมหรือลักษณะที่จะพบเห็นได้ในคนทุกคน มักเป็นคนที่มีบุคลิกหรือเรื่องเล่าผิดแผกพิสดารมหัศจรรย์พันลึกไปกว่าคนอื่นๆ ไม่ใช่คนปกติเดินดินกินก๊วยเตี๋ยว เป็นมนุษย์พิเศษที่แม้ไม่ถึงกับเหาะเหินเดินอากาศได้ แต่ก็สามารถทำในสิ่งที่คนทั่วไปทำไม่ได้ อาจจะเรียกตามศัพท์สมัยนี้ได้ว่า ‘ทรงอย่างแบด' อะไรประมาณนั้น

‘คนแบดๆ' มีทุกยุคสมัย ทุกชั้นวรรณะ แต่ไม่ทุกสมัยและไม่ทุกคน ที่คนแบบนี้จะถูกอวยยศให้เป็น ‘เสือ' นอกจากนี้ ‘เสือ' ในฐานะที่เป็นคนนอกกฎหมาย ยังเทียบได้กับ ‘ขบถ' อีกด้วย ภายใต้สังคมที่มีลำดับชั้นและกฎเกณฑ์ทุกสิ่งอย่างดูจะสนับสนุนส่งเสริมให้คนระดับล่างไม่อาจขัดขืนกับคนระดับบนได้ตามระบบปกติ ก็จะเป็นเรื่องปกติธรรมดาอีกเช่นกันที่ ‘ความรุนแรง' จะกลายเป็นอำนาจสุดท้ายที่ถูกนำเอามาใช้

‘เสือ' มักจะเป็น ‘ขบถ' ควบคู่กันไปด้วย แต่ ‘ขบถ' ไม่ทุกคนจะเป็น ‘เสือ' ไปด้วย ‘ขบถ' แม้จะยังเป็นคน แต่ก็กลับสูงส่งกว่า ‘เสือ' ทั้งนี้อาจเพราะขบถบางประเภทมีศักยภาพจะแทนที่อำนาจเดิมได้ เช่น ขบถของเจ้านายและกลุ่มชาติพันธุ์เงี้ยวในภาคเหนือ, ขบถผู้มีบุญในอีสาน, ขบถเจ้าแขกเจ็ดหัวเมืองในภาคใต้ บางประเภทไม่เรียกตัวเองว่า ‘ขบถ' แต่การกระทำมันใช่ ก็เช่น อั้งยี่ในภาคกลางตอนล่างและภาคตะวันออก ‘เสือ' บางคนเป็น ‘โจรสลัด' เช่น ‘เสือผ่อน' ที่เคยปล้นเรือสินค้าในแถบทะเลภาคตะวันออก แต่โดยมาก ‘โจรสลัด' มักไม่เรียกตัวเองหรือถูกเรียกว่า ‘เสือ' มีบ้างที่เป็น ‘อั้งยี่'

ลักษณะเด่นของ ‘ขบถผู้มีบุญ' จะเป็นเรื่องการอ้างอิทธิฤทธิ์ปาฏิหาริย์ของผู้นำ ซึ่งการอ้างอย่างนี้มีในหมู่ชนชั้นสูงอยู่ก่อนแล้ว ความเป็นระบบระเบียบมีขื่อแปของสังคมในส่วนนี้จะหมายถึงการห้ามไม่ให้ประชาชนคนธรรมดาทั่วไปสามารถอ้างกฤดาภินิหารได้ ชนชั้นปกครองอ้างได้ฝ่ายเดียว ‘ขบถผู้มีบุญ' มีความแมสและเปิดเผยกว่า ‘เสือ' จึงง่ายที่จะถูกนำกำลังเข้าปราบปราม เสือมีความยืนหยุ่นกว่า เพราะมักจะพัฒนามาจาก ‘นักเลง'

ความเหมือนอีกอย่างหนึ่งคือทั้ง ‘เสือ' และ ‘ขบถผู้มีบุญ' ต่างถือเป็นส่วนหนึ่งของสังคมท้องถิ่น มีความผูกพันกับคนในชุมชนผ่านทางเครือญาติ หรือไม่ก็ให้ผลประโยชน์ทางเศรษฐกิจตอบแทนแก่คนในชุมชนจนก่อเกิดเป็นพวกพ้องกัน เช่น เมื่อปล้นได้ทรัพย์สินมีค่ามาแล้วก็เอาไปแบ่งปันแจกจ่ายแก่พวกพ้องหรือคนในชุมชน เสือบางคนเป็นนายทุนใจดีของท้องถิ่น เช่น เสือดำเป็นผู้อุปถัมภ์การสร้างอาคารแก่โรงเรียนในถิ่นธุรกันดารของสุพรรณบุรี เสือผ่อนเป็นผู้ออกเงินทุนสำหรับสร้างวัดบูรณะโบสถ์วิหารในจันทบุรี เป็นต้น

ทั้ง ‘เสือ' และ ‘ขบถผู้มีบุญ' จะมีกฎเหล็กไม่ทำร้ายคนในชุมชนของตนเอง คนเหล่านี้แม้เป็น ‘คนแบดๆ' ที่ละเมิดกฎเกณฑ์ของรัฐส่วนกลาง แต่ก็ถือเป็น ‘ตัวแทนของหมู่บ้าน'

เมื่อการก่อกบฏอย่างตรงไปตรงมาถูกปราบลง ‘เสือ' ก็มักจะเข้ามารับไม้ต่อ แต่ก็น่าสังเกตว่า บริเวณที่เกิดมีเสือชุกชุมนั้นมักจะอยู่ที่ภาคกลางและภาคใต้ตอนบน คืออยู่แค่ปลายจมูกของส่วนกลาง ที่เหลือมีบ้างในภาคอีสานและภาคตะวันออก แต่ไม่มากเหมือนภาคกลาง ภาคกลางนั้นมีมากที่สุด

ทั้งนี้อาจเพราะพื้นที่บริเวณภาคกลางตามหัวเมืองรอบนอก เช่น สุพรรณบุรี, ชัยนาท, อุทัยธานี, ลพบุรี, ราชบุรี, กาญจนบุรี, เพชรบุรี, ประจวบคีรีขันธ์ มีพื้นที่ชนบทและป่าเขาที่ยังไม่ถูกทางการเข้าควบคุมเป็นอันมาก และความอยู่ใกล้ตัวเมืองศูนย์กลางซึ่งเป็นแหล่งปฏิบัติการ ทำให้เมื่อปล้นแล้วสามารถหลบหนีได้ แค่ออกจากตลาดในเมืองหนีไปถึงเขตหมู่บ้าน ไร่นา และป่าเขา ก็เป็นที่ปลอดภัยสำหรับโจรแล้ว

สายสัมพันธ์อีกรูปแบบที่โจรเสือมีกับชุมชน ยังได้แก่การฝากตัวเป็นศิษย์พระอาจารย์ชื่อดังที่ประชาชนในท้องถิ่นให้ความเคารพศรัทธาอีกด้วย การที่เสือมีครูอาจารย์ เป็นมากกว่าการจะได้เครื่องรางของขลัง เพราะนั่นจะทำให้เสือเป็นส่วนหนึ่งของชุมชน และในขณะเดียวกันชาวบ้านก็ควบคุมเสือได้อีกต่อหนึ่ง หากมีเรื่องร้อนใจได้รับความเดือดร้อน ต้องการความคุ้มครอง หรือถูกเสือต่างถิ่นรังแก พระภิกษุผู้เป็นอาจารย์ของเสือนั้นแหล่ะที่จะเป็นผู้รับเรื่องราวร้องทุกข์จากชาวบ้านได้ ชาวบ้านในชนบทจึงไม่กลัวเสือ เพราะเสือควบคุมได้ แถมยังอาจเป็นลูกหลานหรือคนในวงวารว่านเครือของตนอีกด้วย

แต่กับเจ้าหน้าที่ของรัฐส่วนกลางเป็นตัวละครที่ชาวบ้านไม่เพียงไม่สามารถควบคุมได้ อำนาจต่อรองก็น้อยจนแทบไม่มี อีกทั้งคนของทางการเมื่อเข้าไปในชุมชนยังมักแสดงตัวเป็นเจ้าใหญ่นายโตกดขี่ข่มเหงชาวบ้านอีก คนจากราชการส่วนกลางแลดูไม่มีประโยชน์แถมคุกคามสำหรับวิถีชีวิตสงบสุข ผิดกับโจรซึ่งปล้นคนภายนอกไม่ปล้นหมู่บ้านตนเอง

เมื่อเป็นเช่นนี้หากต้องเลือกระหว่าง ‘เสือ' กับคนของทางการแล้ว จึงไม่แปลกที่ชาวบ้านจะเลือกเสือมากกว่าทางการ เสือจึงอยู่รอดได้ท่ามกลางยุคสังคมชนบทที่ยังไม่ถูกพัฒนาให้กลายเป็นเมืองในวิถีชนชั้นกลางไปหมด

ในงานที่ปรับปรุงจากวิทยานิพนธ์ของ เดวิด บรูช จอห์นสตัน (David Bruce Johnston) เรื่อง "สังคมชนบทและภาคเศรษฐกิจข้าวของไทย พ.ศ.2423-2473" (Rural Society and the Rice Economy in Thailand, 1880-1930) ได้แสดงให้เห็นว่า งานยากโหดหินที่สุดสำหรับส่วนกลางในการกดปราบคนชนบทนั้นนอกจากการปราบขบถผู้มีบุญแล้ว ยังต้องรับมือยาวนานกับพวกโจรผู้ร้ายต่างๆ ที่คนชนบทสร้างออกมาเป็นตัวแทนต่อต้านรัฐส่วนกลางอยู่ตลอด เป็นงานที่ลำพังตำรวจไม่อาจทำได้ ต้องใช้กองทหารที่มีอาวุธครบมือ แต่เมื่อนำกำลังบุกทลายรังโจรแล้วผู้นำก็มักจะหลุดรอดไปก่อตั้งชุมโจรขึ้นมาใหม่ได้อีกไม่นานหลังจากนั้น

ในพ.ศ.2434 ก่อนการเริ่มปฏิรูปมณฑลเทศาภิบาลสมัยรัชกาลที่ 5 ไม่ถึงหนึ่งปี สยามต้องส่งกำลังทหารเข้าไปปราบพวกโจรขโมยควายขนานใหญ่ที่ชลบุรี ภายใต้การบังคับบัญชาของเจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี ครั้งนั้นได้จับกุมผู้ร้ายได้กว่า 1,600 คน ถือเป็นเหตุการณ์ใหญ่ในช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อก่อนที่อีกหลายปีกองทหารนี้จะต้องเผชิญกับการลุกฮือครั้งใหญ่ของคนอีสานหลังการปฏิรูป

ขณะที่ฝรั่งเศสที่เข้ามายึดครองจันทบุรีหลังเหตุการณ์กรณีร.ศ.112 ก็ต้องเผชิญกับการก่อกบฏของคนจีนในรูปอั้งยี่ จนต้องนำกำลังเข้าปราบปรามครั้งใหญ่ด้วยเช่นกัน แต่อั้งยี่จะไม่ถูกอธิบายว่าเป็นคนจันท์ที่ถูกฝรั่งเศสปราบปราม เพราะอั้งยี่มีภาพพจน์เป็นโจรผู้ร้ายโดยสัมบูรณ์มาตั้งแต่ก่อนหน้านั้นแล้ว ซึ่งเป็นผลสืบมาจากกรณีอั้งยี่ยึดเมืองฉะเชิงเทราในสมัยรัชกาลที่ 3

การปราบปรามด้วยการใช้กำลังทหารนั้นอาจเหมาะกับชุมโจรที่มีสถานที่ตั้งมั่นชัดเจน แต่กับเสือในรุ่นหลังโดยเฉพาะตั้งแต่ต้นทศวรรษ 2470 เป็นต้นมา การใช้กำลังทหารเริ่มจะเป็นเรื่องสิ้นเปลืองและไม่มีประสิทธิภาพ เปรียบเหมือน ‘ขี่ช้างไล่มด' เพราะชุมเสือมีขนาดเล็กลงและกระจัดกระจายกันมากด้วย ทำให้ยากต่อการติดตาม บทบาทหน้าที่ในการปราบปรามจึงตกเป็นของตำรวจ และนั่นก็เป็นช่วงเวลาหลังจากที่มีการปรับปรุงจาก ‘กองตระเวน' ในเมือง มาเป็น ‘ตำรวจ' ซึ่งมีขอบข่ายการปฏิบัติหน้าที่เข้ามาครอบคลุมพื้นที่ชนบทมากขึ้น

ที่สำคัญตำรวจยังเป็นหน่วยงานที่พัฒนามาจากการรับลูกหลานคนชนบทเข้ามาจับอาวุธอีกด้วย หลังจากนั้นมา ‘ตำรวจปราบโจร' ก็คือลูกหลานคนชนบทปะทะกับคนชนบทด้วยกัน แต่เป็นคนที่ถูกตัดขาดสายสัมพันธ์เครือญาติ ต้องมาห่ำหั่นกันเอง เป็นศึกระหว่าง ‘ตัวแทนของหมู่บ้านหนึ่ง' กับ ‘ตัวแทนของอีกหมู่บ้าน' ไม่ใช่ตัวแทนคนชนบทกับคนของส่วนกลางเหมือนอย่างในอดีตก่อนหน้า

และช่วงนี้เองเป็นเวลาที่ขุนพันธ์ เด็กหนุ่มจากนครศรีธรรมราชได้เริ่มต้นชีวิตราชการ

ไทม์ไลน์ชีวิตในระบบราชการไทย

กองบรรณาธิการของวารสารศิลปวัฒนธรรม เคยลำดับไทม์ไลน์ประวัติชีวิตของขุนพันธ์เอาไว้ดังจะเห็นได้ตามนี้:

พลตำรวจตรี ขุนพันธรักษ์ราชเดช ชื่อเดิม ‘บุตร พันธรักษ์' (18 กุมภาพันธ์ 2446 - 5 กรกฎาคม 2549) อดีตผู้บังคับการตำรวจภูธรเขต 8 นับเป็นมือปราบระดับพระกาฬในตำนาน บ้านเดิมอยู่บ้านอ้ายเขียว อ.ท่าศาลา จ.นครศรีธรรมราช เรียนจบหลักสูตรนายร้อยและเข้ารับราชการตำรวจในปี พ.ศ.2472

พ.ศ. 2474 ตําแหน่งผู้บังคับหมวดกองเมืองพัทลุง ปราบเสือสังหรือเสือพุ่ม เสือร้ายแหกคุกมาจากเมืองตรัง ในปีถัดมาสําเร็จโทษเสือร้ายในพื้นที่อีก 16 คน

พ.ศ. 2479 ลงไปปราบ ‘อะแวสะดอตาเละ' โจรร้ายนราธิวาส และ เสือสาย เสื้อเอิบ ที่พัทลุง

พ.ศ. 2486 ย้ายขึ้นพิจิตรปราบเสือโน้ม

พ.ศ. 2489 ย้ายลงมาเป็นผู้กํากับการตํารวจภูธรชัยนาท พร้อมทั้งได้รับการแต่งตั้งเป็นรองผู้อํานวยการกองปราบพิเศษของกรมตํารวจ ลุยปราบชุมโจรในย่านสุพรรณ อาทิ เสือฝ้าย, เสือครึ้ม, เสือปลั่ง, เสือใบ, เสืออ้วน, เสือไหว, เสือมเหศวร รวมถึงเสือไกรและเสือวันแห่งชุมโจรใน อ.พรานกระต่าย จ.กำแพงเพชร

พ.ศ. 2491 ย้ายลงพัทลุงเพื่อกําราบชุมโจรเกิดใหม่ กระทั่งได้รับการแต่งตั้งเป็นผู้บังคับการตํารวจภูธรเขต 8 ก่อนจะเกษียณอายุราชการและกลับไปใช้ชีวิตอยู่ที่นครศรีธรรมราชบ้านเดิม ตั้งแต่เมื่อ พ.ศ.2507

สรุปก็คือว่าเกิด ศึกษาเล่าเรียน และเริ่มต้นชีวิตงานราชการในสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์รัชกาลที่ 5 เป็นข้าราชการตำรวจท้องถิ่นยุคคณะราษฎร สมัย ‘พล.อ.หลวงอดุล อดุลเดชจรัส' และต่อมาคือ ‘พล.อ.เผ่า ศรียานนท์' เป็นอธิบดีกรมตำรวจ ภายใต้ยุคที่มีคติว่า "ภายใต้ดวงอาทิตย์นี้ไม่มีอะไรที่ตำรวจไทยทำไม่ได้" และสิ้นสุดอายุราชการในช่วงครึ่งหลังของทศวรรษ 2500 ยุคสามทรราช (ถนอม-ประพาส-ณรงค์) อย่างกว้างๆ ก็คือเป็นช่วงยุคก่อน 14 ตุลาคม 2516

จาก ‘ขบถผู้มีบุญ' ถึง ‘โจรพันธุ์เสือ'

โจรที่ได้รับสมญาว่า ‘เสือ' นั้นมักจะได้รับความนิยมชมชอบ เพราะผลจากความล้มเหลวในการปฏิรูปภายใต้ระบอบสมบูรณาญาสิทธิราช ทำให้ข้าราชการไม่เป็นที่เชื่อถือในสายตาของราษฎร อีกทั้งข้าราชการยังเป็นกลุ่มอำนาจใหม่ที่เพิ่งเกิดหลังการปฏิรูปได้ไม่นาน

ตรงข้ามกับ ‘เสือ' ที่เวลานั้นเมื่อปลายระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชนั้นกำลังวิวัฒน์สู่ความเป็นสถาบันมากขึ้นและมีแนวโน้มว่าจะเข้ามามีบทบาทในฐานะตัวแทนของประชาชนในท้องถิ่นแทนที่ ‘ขบถผู้มีบุญ' ซึ่งถูกทางการปราบมากขึ้นเรื่อยๆ ‘เสือ' ถือเป็นอีกระดับขั้นของ ‘นักเลง' มีมาเก่าแก่ยาวนานกว่าข้าราชการไม่ว่าตำรวจหรือทหาร ตำรวจและการเกณฑ์ทหารเกิดจากการปฏิรูปสมัยรัชกาลที่ 5 แต่นักเลงมีมาตั้งแต่อยุธยาแล้ว

เสือเป็นที่เชื่อถือในหมู่ประชาชนมากกว่าข้าราชการ เพราะเสือมีลักษณะเป็น ‘โจรของประชาชน' หรือโจรที่เกิดจากปัญหาสังคม (Social bandit) ประกอบกับสื่อมวลชนเช่นหนังสือพิมพ์และงานเขียนวรรณกรรม ได้สร้างภาพลักษณ์เสือในเชิงโรแมนติก เสือเกิดจากคนที่ได้รับความอยุติธรรม ปล้นคนรวยช่วยคนจน มีสัจจะ เคารพครูอาจารย์ ซึ่งเป็นภาพลักษณ์ที่คล้ายคลึงกับ ‘โรบิน ฮู๊ด' (Robin Hood) ในสื่อของโลกตะวันตก

แถมในเวลาต่อมาเมื่อวัฒนธรรมอเมริกันแพร่หลายเข้ามา พวกเสือยังมีการปรับเปลี่ยนจนมีภาพลักษณ์ทันสมัย แต่งกายและถูกสร้างให้มีนัยยะในเชิงเปรียบเทียบกับ ‘คาวบอย' ของวัฒนธรรมอเมริกัน แต่เป็นอะไรที่ง่ายไปหากจะบอกว่า การแพร่เข้ามาของวัฒนธรรมคาวบอยแบบอเมริกันเป็นเหตุให้เกิดเสือ เพราะเสือมีมาก่อนสงครามโลกครั้งที่ 2 ก่อนหน้านั้น เสือมีภาพพจน์และเรื่องเล่าแบบอื่น

บางกรณีการสร้างภาพลักษณ์เสือของสื่อก็เป็นการสร้างโดยอิงจินตนาการของผู้แต่งเป็นหลัก เช่นกรณีเสือใบ ตามนวนิยายของ ‘ป. อินทรปาลิต' ระบุว่าชื่อจริงคือนายเรวัตร เป็นลูกผู้ดีมีชาติตระกูล มีการศึกษาสูงเรียนจบจากมหาวิทยาลัยออกซ์ฟอร์ด ประเทศอังกฤษ เคยรับราชการในกระทรวงมหาดไทย แต่ถูกกลั่นแกล้งจากระบบที่ไม่เป็นธรรม โดนใส่ร้ายป้ายสีว่าเป็นอาชญากร จึงหลบหนีออกจากเมืองไปเป็นโจรอยู่ในชนบท แต่เสือใบตัวจริงเป็นๆ คือนายใบ สะอาดดี นั้นเป็นลูกหลานชาวนา จ.สุพรรณบุรี นวนิยายชุดเสือใบ-เสือดำ นับว่าสะท้อนการสร้างเสือให้แก่ชนบทด้วยมุมมองแบบชนชั้นกลางในเมือง

ขุนพันธ์ซึ่งเข้ารับราชการตำรวจในช่วงที่มีบรรยากาศแบบนี้ อีกทั้งยังมีพื้นเพมาจากชนบท ย่อมเข้าใจดีถึงความยากในการที่จะเอาชนะ ‘โจรของประชาชน' ขุนพันธ์เองก็ถูกสร้างให้เป็น ‘มือปราบเสือ' ในลักษณะเดียวกับ ‘นายอำเภอ' ในฝั่งตะวันตกของอเมริกา ไม่ใช่เพียงการปราบปรามในทางการต่อสู้และจับกุมด้วยกำลังอาวุธ หากแต่ยังเป็นการแข่งขันในเชิงภาพลักษณ์ตั้งแต่ต้น และขุนพันธ์ก็ค่อยๆ ประสบความสำเร็จในเรื่องนี้ทีละนิดละหน่อย จนกระทั่งเป็นสิ่งที่เหนือกว่าเสือในแง่การยอมรับจากประชาชน ซึ่งคนที่เคยได้รับสถานะแบบนี้ในอดีตก็คือ ‘ขบถผู้มีบุญ'

จะโดยรู้ตัวหรือไม่ จริงๆ แล้วสิ่งที่ขุนพันธ์เข้าไปสวมเพื่อประชันขันแข่งและกดปราบภาพลักษณ์เสือก็คือ ‘ผู้วิเศษมีบุญ' หากเป็นในช่วงก่อนหน้า 2475 ขุนพันธ์ที่ได้รับภาพลักษณ์แบบนี้คงไม่แคล้วโดยหาว่าเป็น ‘ขบถ' หรือ ‘ผีบุญ' ต้องถูกจับกุมคุมขังในฐานะที่อวดอ้างกฤดาภินิหาร

แต่ในช่วงเวลาที่ขุนพันธ์ได้รับสิ่งนี้นั้นเป็นช่วงที่บทบาทสามัญชนเป็นที่ยอมรับและยกย่องกันเกือบจะทั่วทุกวงการแล้ว เพราะผลจากการอภิวัฒน์กลางกรุงเทพฯ เมื่อ พ.ศ.2475

โดยที่ผู้มีอำนาจใหม่อย่างคณะราษฎรนั้นก็เป็นพวกที่ต้องการสนับสนุนบทบาทสามัญชนอยู่ด้วย จากประวัติของขุนพันธ์ที่เล่นคุณไสยจนในหมู่โจรบางส่วนก็เรียกว่า ‘อาจารย์' นำไปสู่การเมืองภายในวงการสีกากีในช่วงหนึ่ง มีเพื่อนร่วมอาชีพใส่ร้ายป้ายสีว่าเป็นโจร

แต่ผู้นำตำรวจเวลานั้นคือ ‘หลวงอดุล อดุลเดชจรัส' ไม่ใช่คนหูเบา ไม่เชื่อว่าลูกน้องของตนเป็นคนไม่ดี ขุนพันธ์จึงไม่เพียงรอดจากการเมืองครั้งนั้นมาได้ ยังมีลาภยศวาสนามากขึ้นกว่าเดิมไปอีก จากการที่ได้รับความไว้วางใจให้ย้ายไปปราบเสือที่ต่างๆ จนได้รับสมญา ‘มือปราบเสือ'

ตำรวจมือปราบ กับ ‘ไสยศาสตร์ประยุกต์'

เคล็ดลับวิธีการที่ขุนพันธ์ใช้ในการเอาชนะเสือ คือการสร้างภาพลักษณ์ ‘คนดีมีวิชา; แข่งกับเสือ แต่ในการ ‘แย่งซีนเสือ' นั้น ขุนพันธ์ก็ได้กลายเป็นเสือไปด้วย ดังจะเห็นได้จากสิ่งที่เสือมีหรือเป็น ขุนพันธ์ก็ไปช่วงชิงหรือลอกเลียนแบบมาเป็นของตนเองหมด ไม่ว่าจะเป็นภาพลักษณ์มูๆ จอมขมังเวทย์ ร่ำเรียนและฝึกปรือเวทมนต์คาถาอาคมต่างๆ การมีอาวุธดาบที่ร่ำลือว่าเป็นดาบเหล็กไหลที่พระยาพิชัยดาบหักเคยใช้มาก่อน และก็ถึงกับฝากตัวเข้าเป็นศิษย์ของพระภิกษุสำนักที่สร้างเสือขึ้นมาด้วย

ตรงนี้มีผลเท่ากับขุนพันธ์เข้าไปขโมยเสื้อคลุมของบรรดาเสือมาเป็นของตน เป็นเสื้อคลุมที่ทำให้ประชาชนในท้องถิ่นเคารพยำเกรง จากจุดนี้จึงเกิดข้าราชการตำรวจแบบใหม่ เป็นตำรวจที่มี ‘ความเป็นเสือ' แต่ต่างวัตถุประสงค์กับเสือที่เป็นโจร อย่าว่าแต่ในหนังจีนเลย ในไทยนี่ก็เห็นมานักต่อนักแล้ว เวลาจะทำลายกันขึ้นมาจริงๆ ไม่มีใครจะทำได้มากเท่ากับศิษย์ร่วมสำนักเดียวกันหรอก เพราะสำนักเดียวกันย่อมรู้ทางกันดี กลายเป็นว่า ขุนพันธ์ปราบเสือ ก็คือ ‘เสือรุ่นน้อง' ปะทะกับ ‘เสือรุ่นพี่' วิธีปราบโจรผู้ร้ายเช่นนี้ ขุนนางและเจ้านายในราชวงศ์จักรีบางพระองค์ก็เคยใช้กับพวกอั้งยี่มาก่อน

‘อาจารย์เครก' (เครก เจ. เรย์โนลด์ส/Craig J. Raynolds) นักวิชาการจากมหาวิทยาลัยแห่งชาติออสเตรเลีย ที่อาจารย์ฉลอง (ฉลอง สุนทรวาณิชย์) เคยเชิญมาสอนที่ภาควิชาประวัติศาสตร์ จุฬาฯ สมัยผู้เขียนยังเป็นนิสิตหนุ่มหน้าตาดีคนหนึ่ง เคยเขียนบทความมีข้อเสนอหลักว่าด้วยสิ่งที่เรียกว่า ‘ไสยศาสตร์ประยุกต์' (Applied sciences) ที่นิยมใช้กันมากในหมู่อาชญากร ตำรวจ ทหาร นักการเมือง นักธุรกิจ ในสังคมประเทศไทย

โดยสังกัป (Concept) ‘ไสยศาสตร์ประยุกต์' ประกอบด้วยความรู้แขนงมูๆ ทั้งหลายแหล่ โดยเฉพาะโหราศาสตร์และเวทมนต์คาถาต่างๆ ล้วนแต่เป็นแขนงวิชาที่แตกต่างและตรงกันข้ามกับศาสตร์ความรู้สมัยใหม่ เป็นศาสตร์กำหนดการตัดสินใจในชีวิตประจำวันของเหล่าทหาร ตำรวจ อาชญากร นักธุรกิจ (ทั้งเทาและไม่เทา) และนักการเมืองในประเทศไทย

ศาสตร์ประยุกต์เหล่านี้ช่วยแนะแนวทางเรื่องฤกษ์ยามและขั้นตอนการดำเนินการต่างๆ ในการทำงาน เพราะงานของคนเหล่านี้อยู่กับความเสี่ยงและเชื่อกันว่าถูกกำหนดมาจาก ‘ดวง' ซึ่งรายละเอียดจะเห็นได้จากการศึกษาประวัติชีวิตของขุนพันธ์ สรุปคือมิได้มีแต่ขุนพันธ์ที่ใช้ไสยศาสตร์ประยุกต์ และความเชื่อต่อไสยศาสตร์ประยุกต์ก็สะท้อนความมี ‘จักรวาลร่วมกัน' ทั้งในหมู่เจ้าหน้าที่รัฐและคนนอกกฎหมาย

โจรปราบได้ แต่เสือปราบไม่ได้!!!

งานของอาจารย์สมเกียรติ (สมเกียรติ วันทะนะ) เรื่อง "วิเคราะห์ "เสือใบ-เสือดำ" วีรบุรุษคนยากของ ป. อินทรปาลิต" เสนอว่า เสือเป็น ‘วีรบุรุษของประชาชน' แต่มิได้มีแผนการที่จะนำไปสู่สังคมที่ดีกว่าที่เป็นอยู่ เสือเป็นรูปแบบการเอาตัวรอดและช่วงชิงผลประโยชน์เฉพาะหน้า

แต่อย่างไรก็ตาม สิ่งที่อาจารย์สมเกียรติให้ความสำคัญไม่ใช่การวิเคราะห์หาเป้าหมายของเสือจากนวนิยายชุดเสือใบ-เสือดำ ของ ป. อินทรปาลิต (ปรีชา อินทรปาลิต) หากแต่เพื่อเข้าใจชุดความหมายและค่านิยมต่างๆ อันจะช่วยให้เข้าใจบุคลิกลักษณะประจำชาติ (National character) ของคนไทย ชุดความหมายและค่านิยมเหล่านั้นได้แก่ เกียรติยศ, ศักดิ์ศรี, ลูกผู้ชาย, ชายชาติเสือ, ชายชาตินักเลง, ลบหลู่, ดูหมิ่น, ลูบคม ฯลฯ ชุดความหมายและค่านิยมแบบชายชาตรีเหล่านี้นำไปสู่คติ ‘ลูกผู้ชาย ชาติเสือ เชื้อนักเลง' ซึ่งเป็นสิ่งที่บ่มเพาะให้เกิดเสือขึ้นมา โดยที่เสือถึงแม้จะเกิดจากโครงสร้างสังคม แต่ไม่อาจเปลี่ยนระบบสังคมได้

เช่นเดียวกับงานของอีริค เจ. ฮอบสบอว์ม (Eric J. Hobsbawm) เกี่ยวกับโจรผู้ร้ายในโลกตะวันตก ก็ได้เสนอไว้ทำนองเดียวกัน โดยฮอบสบอว์มศึกษาโจรผู้ร้ายที่ปรากฏตามสื่อ โจรที่เป็นตำนานและขวัญใจประชาชน เขาพบว่าจอมโจรที่มีลักษณะเป็นวีรบุรุษของประชาชน มักเกิดขึ้นทั่วไปในสังคมชนบทที่กำลังเปลี่ยนผ่าน สังคมแบบชนเผ่าที่ยึดโยงกันด้วยระบบเครือญาติและแบ่งปันทรัพยากรของท้องถิ่นร่วมกัน กำลังถูกรุกรานโดยระบบสังคมเศรษฐกิจแบบทุนนิยม จึงทำให้เกิดคน 2 กลุ่มภายใต้ 2 ระบบวัฒนธรรมที่แตกต่างและขัดแย้งกัน

ฝ่ายหนึ่งต้องการคงวิถีชีวิตแบบเดิมกับอีกฝ่ายที่ต้องการจะเปลี่ยนไปสู่อีกระบบที่ตนได้ประโยชน์มากกว่า เมื่อฝ่ายแรกสูญเสียอำนาจที่จะแข่งขันตามปกติ ก็นำไปสู่การสร้างโจรขึ้นมาปกป้องตนเองและทำร้ายคนภายนอกด้วยกำลังความรุนแรง และนั่นก็ยังผลให้เกิดความชอบธรรมแก่ฝ่ายหลังในการดึงเอาอำนาจรัฐส่วนกลางเข้ามาปราบปรามและควบคุมอีกฝ่ายจนได้รับชัยชนะ

การที่เสือไม่ใช่โจรธรรมดา หากแต่เป็นวีรบุรุษของประชาชนในท้องถิ่น เสือมีภาพลักษณ์สูงเด่นกว่าข้าราชการ ข้าราชการเป็นผู้รับใช้รัฐส่วนกลาง ในขณะที่เสือเป็นความหวังของหมู่บ้าน การปราบปรามจึงต้องแยกเสืออกจากชาวบ้าน

แต่สิ่งที่ขุนพันธ์ทำคือการแสดงตัวเป็น ‘เสือปราบเสือ' ไม่ได้ใช้เฉพาะกำลังความรุนแรงเข้าห่ำหั่น มีการเจรจาต่อรองกันด้วย และในการเจรจาต่อรองนี้ขุนพันธ์รู้ว่า เสือเป็นโจรที่มีสัจจะ เคารพครูอาจารย์ และศรัทธาในพุทธศาสนา นอกจากกฎหมายก็จึงใช้พุทธศาสนา เช่น ที่เจรจากับเสือว่า ถ้ายอมไปบวช ตนจะไม่ปราบ การบวชคือการละทิ้งวิถีแบบเสือ

เสือเป็นรูปแบบวิถีชีวิตและอุดมการณ์ ความชอบธรรมของเสือจึงไม่ได้หมดไปพร้อมกับการถูกปราบปราม เพราะโจรเป็นแค่ ‘ร่าง' (Body) ในขณะที่เสือเป็นจิตวิญญาณอิสระ (Freedom spirit) ขุนพันธ์จึงปราบได้แต่เฉพาะโจร ปราบเสือไม่ได้ เพราะเสือเป็นรูปแบบวิถีชีวิตและอุดมการณ์ที่จะยังอยู่ต่อไป ตรงข้ามขุนพันธ์กลับต้องไปสวมเสื้อคลุมของเสือหรือสร้างภาพลักษณ์และเรื่องเล่าเป็นเสืออีกตนหนึ่ง นั่นเป็นทั้งข้อได้เปรียบและข้อจำกัดอยู่ด้วยในตัว

สิ่งที่สะท้อนเรื่องนี้ได้ดีนั้นมีอยู่ 3 กรณี

กรณีแรกมาจากเรื่องเล่าของขุนพันธ์ในการเผชิญหน้ากับ ‘อะแวสะดอ ตาเละ' จอมโจรแห่งเทือกเขาบูโด ซึ่งมีอุดมการณ์แบ่งแยกดินแดนจะรวมสามจังหวัดชายแดนภาคใต้เป็นรัฐอิสระปกครองตนเองตามหลักอิสลาม อะแวสะดอ ตาเละ ปล้นคนไทยพุทธไม่ปล้นคนมุสลิม ถึงกับได้ปักธงอ้างว่าได้ยึดดินแดนกลับคืนเป็นของชาวมลายูมุสลิมแล้ว

จากเรื่องเล่าของขุนพันธ์ อะแวสะดอ ตาเละ มีเวทมนต์คาถาสูงส่ง ยิงไม่เข้า ฟันแทงไม่ได้ เพราะมีวิชาหนังเหนียวแก่กล้ามาก จึงปราบยาก ขุนพันธ์ต้องพบกับความล้มเหลวหลายครั้งกว่าจะสำเร็จในท้ายที่สุด อย่างไรก็ตาม เรื่องเล่าว่าด้วยการใช้ไสยศาสตร์ประยุกต์ของอะแวสะดอ ตาเละ จากมุมของขุนพันธ์ดูจะขัดกับหลักศาสนาอิสลามที่ไม่สนับสนุนการใช้ไสยศาสตร์

ประเด็นสำคัญสำหรับในที่นี้ก็คือ ขุนพันธ์ปราบอะแวสะดอ ตาเละ เหมือนปราบโจรผู้ร้ายได้ แต่อุดมการณ์ข้อเรียกร้องของอะแวสะดอ ตาเละ ยังอยู่ ไม่ได้หายไปด้วย ดังจะเห็นได้จากการเกิดกลุ่มก่อความรุนแรงเรียกร้องเอกราชของชายแดนใต้ที่ฝ่ายรัฐและสื่อมวลชนของส่วนกลางมักตั้งป้อมเรียกพวกเขาว่า ‘โจรใต้'

แม้แต่ในบทภาพยนตร์ การสนทนาระหว่างขุนพันธ์กับอะแวสะดอ ตาเละ ก็ยังสะท้อนให้เห็นความชอบธรรมที่ฝ่ายโจรมีมากกว่าเจ้าหน้าที่รัฐ อะแวสะดอ ตาเละ (รับบทโดยน้อย กฤษดา สุโกศล โคแวค หรือ น้อย วงพรู) ชี้หน้าด่าขุนพ